Abdullah Aren Çelik
Lal Laleş, Kıraathane Yayınevi’ne ilişkin ‘Ne Mutlu Eşitim: Milliyetçilik Tartışmaları’ isimli kitapta lisan ile ilgili şunları söyler:
“Dil ile ilgili düşünürken aklıma ilkokula gittiğim gün, babamın okul dönüşü bana söyledikleri geldi. Söyledikleri değil de sordukları demek tahminen de daha doğrudur. Zira babam ne Türkçe öğreten bu okulu bilirdi ne de okulda bize ne öğrettiklerini. Babamın sorduğu bu soru, ‘Ana Dil ve Milliyetçilik’ çalışmasının çatısını oluşturdu. Şöyle sormuştu babam: ‘Bi Tirkî, ‘min gur dît,’ çi ye?’ yani, ‘Türkçede ‘kurt gördüm,’ ne demektir?’ Diyebilirim ki sonraki yıllarda lisanla bağlantım babamın bu sorusu üzerine şekillendi. Bu soru tahminen de babamın çocukluğundan taşınan, kendisiyle lisanı, kendisiyle oğlu, kendisiyle yeni okullu kuşak ortasında dikiş tutmayacak yarıktan diğer bir şey değildi. Vakitle okulda öğretilen lisan, benimle babamın, benimle annemin ortasına derin bir uçurum üzere girmeye başladı. Babamın sorusu aslında bütün Kürtlerin, Kürtçeyle ortasına yavaş yavaş giren dehşetli bir yabancılaşmaydı. Babamın çocukluğundan taşıdığı bu soru, bugün hepimizin cehennemi artık.”(1)
Ne Keyifli Eşitim Diyene: Milliyetçilik Tartışmaları, Kolektif, 416 syf., Kıraathane Yayınevi, 2021. Pasaj hem öğretici hem de can sıkıcı. Laleş’in lisan ile ilgisinin özeti sayılabilecek bu niyet, tıpkı vakitte kurduğu Lis Yayınevi’yle de üstlendiği misyonu tamamlıyor. Burada Türkçenin Kürtçeyle münasebeti kadar, Türkçenin ruhsal olarak Kürtçe üzerindeki yabancılaştırıcı tesirinden de bahsediyor. Hakikaten yeni öğrendiği lisanın anne ve babasıyla ortasına giren bir “cehennem” olduğunu söylemesi de bu yüzden. Kelamlarında bir sorunu işaret ettiği aşikâr ancak probleme muharrir kimliğiyle yaklaşması, o ve onun üzere düşünen şahısları lisanın kurtarıcı öznesi yapar mı? Asıl üzerinde düşünülmesi gereken bu. Hakikaten Türkçeyle kurduğu bağ başlangıçta bir sorun üzere görünse de vakitle fikrinin değiştiğini, onu bir tahlil bulmaya ittiğini görüyoruz. Laleş, tespitini her ne kadar Kürtler ve Kürtçeyle kurduğu münasebet üzerinden tanımlasa da, bu durum sadece kendi coğrafyasıyla sonlu değildir; hakikaten Avrupa’dan Asya’ya, Amerika’dan Afrika’ya, kuzeyden güneye pek çok yerde emsal problemlerin yaşandığını biliyoruz. Mesela Afrika lisanlarının pek birden fazla sömürge lisanlarının saldırısı nedeniyle yok olmakla karşı karşıya bugün. Hâlihazırda Afrika kıtasının neredeyse büyük bir kısmının eğitim lisanı Fransızca ve İngilizce. Aslında Afrika kıtası, hem tartışmaların ağır yaşandığı bir coğrafya olması hem de karşısında gelişen lisan eksenli politik uğraşlar nedeniyle üzerinde baş yorulabilecek kıymetli bir yer. Bilhassa kıta müelliflerinin kendi içindeki tartışmalarına bakılırsa, hayli aydınlatıcı fikirlerin olduğunu görmek mümkün. Bahsi geçen yerlerde bu duruma karşı lisan, siyaset ve kültür eksenli uğraşlar yürütülmekte, lisan kadar lisanın içinde manasını bulan kültürel motifler de korunmaya çalışılmaktadır. Bu misyonu yüklenenler çoklukla yazarlardır. Ancak nedense küçük bir azınlık olmalarına karşın beklentinin en fazla olduğu kesim de bunlardır. Bu insanların üstlendiği rol, tahlil için çıkarılan yol haritası için değerlidir elbette lakin üstteki soruyu tekrar soralım; sorunu işaret edenler, tam manasıyla tahlilin öznesi ve kurtarıcısı olarak görülebilir mi?
Ngũgĩ wa Thiong’o, ‘Zihni Sömürgeden Azad, Afrika Edebiyatında Lisan Politikası’ isimli yapıtında bu tartışmaya dair şu kelamları söyler: “Afrika dünya üzerinde öyle bir kadere sahip olmuştur ki en tasvirci Afrikalı reddedilmenin dehşet verici korkularını kendi üzerine çekebilir. O halde ana yurduyla, bu mükellefiyetle tüm bağlarını koparmak ve evrensel bir adam olmaya doğru dev bir sıçrama yapmak yeğdir. Gerçekte bu kaygıyı anlıyorum. Ve eğer yazarlar böylesi bir gerçekten kaçma eğilimimi seçmeliyse, o vakit kim meydan okuyacak?”(2)
Laleş’in üstteki tespitinde bahsettiği yabancılaştırıcı tesir önemli bir sorun. Lakin tahlili işaret etmek yerine sorunu işaret eder nitelikte. Thiong’o bu sorunu üstlenmesi gereken bireylerin muharrirler olduğunu söyler. Müellif sorunu üstlendiyse, peşinden şöyle bir soru sorulabilir: Ortada yapıtını ulaştıracak okuyan, yazan ve konuşan kimse yoksa ne olacak? Yani muharririn vazifesini yerine getirmesi lisan açısından sürecin tamamlanması için kâfi olur mu? Ya da şöyle de sorulabilir: Bir toplumu sırf lisanı bilen ve yazan kurtarır mı? Ortada müellifin üstlenmesi gereken bir durum olması gerektiği kesinlikle lakin bunu yalnızca muharrire bırakma sıkıntıyı çözmeye yardımcı olmaz. Bu noktada Tiong’o’nun sıkıntıyı tartışırken, fikrini okur açısından eksik bıraktığını görüyoruz.
Bu hadiseyi sessizce geçiştiren, kendilerine dayatılan lisanı kullanan muharrirler olduğu üzere, buna karşı kelamını sakınmadan söyleyen, kendi lisanında ısrarcı olan Tiong’o üzere muharrirler da vardır. Trajik olan, bu aykırılığın kendilerine yeni bir lisanda yazmayı ve konuşmayı dayatan gücün gölgesinde gelişmesidir. Bu tersliğin bir tarafı, “yeni dilin” kendileri için kurtarıcı olduğunu söylerken, öteki kısmı aksini argüman eder. Tam da buna verilebilecek en hoş örneklerden biri Chinua Achebe’nin başını çektiği fikir ile Tiong’o’nun aykırılığını oluşturduğu fikirdir. Olağan ki burada tartışmanın odağında, lisanı sömürgeleştirilen ülkelerin müelliflerinin olması düşündürücüdür. Achebe, 1964 yılında Afrikalı Müellif ve İngiliz Lisanı ile ilgili konuşmasında şöyle bir söz kullanır: “Bir adamın anadilini bir başkasının dili için terk etmesi doğru mudur? Bu korkunç bir ihanet gibi görünüyor ve bir suçluluk duygusu hissettiriyor. Fakat benim için başka bir seçenek yok. Bana bu dil atfedildi ve onu kullanmak niyetindeyim.”(3)
Tiong’o, Achebe’nin kelamlarına ironik yaklaşır: “Tutarsızlığa bakın: Anadili kullanma olanağı ‘korkunç bir ihanet’ ve ‘bir suçluluk hissi’ ifadelerinde düşüncesizliğe dair bir ruh hali uyandırırken; bilakis yabancı diller kati surette olumlu bir kucaklamaya vesile oluyor..”(4)
Sözlerinden sonra tenkidin dozunu yükseltir ve Transition mecmuasının onuncu sayısında, Gabriel Okara’dan şu alıntıyı yapar: “Afrika’nın kanılarından, Afrika ideolojisinden ve Afrika geleneğinden ve imgeleminden, tam manasıyla feyz almanın gerekliliğine inanan bir muharrir olarak, kanımca bu birikimden verimli bir biçimde istifade etmenin tek yolu; kaynağı, çabucak hemen harfi harfine, Afrika anadilinden, muharrire tabir aracı olarak hangi lisanı kullanıyorsa da, o lisanda çeviri etmektir. Ben sözlerimde anadilin sözlerine olabildiğince sadık kalmaya çaba ettim. Zira bir kimse; bir söz, söz kümesi, bir cümle ve hatta Afrika lisanında birisinden, bir halkın toplumsal normlarına, davranımlarına ve bedellerine dair, sabırla bir derleme yapabilir. Afrika lisanının hayat dolu imgelemlerini yakalayabilmek ismine, öncelikle niyetlerimi İngilizce tabir etme alışkanlığından kaçınmak zorunda kalmıştım. Başlangıçta bu meşakkatli oldu, lakin öğrenmeye mecburum. Her Ijaw* sözü üzerine çalışmak ve İngilizcedeki en yakın manasını ortaya çıkarmak için makul olarak kullanıldığı durumu keşfetmem gerekiyordu. Bu benim için büyüleyici bir tecrübeydi.”(5)
Zihni Sömürgeden Azad, Ngugi Wa Thiong’o, Tercüman: Şebnem Nantu, Hece Yayınları, 2017. Dil tartışmaları ışığında ısrarla kendi lisanında yazmayı seçen muharrir ve şairler olduğu üzere, Achebe üzere öteki bir lisanda yazmayı seçen, bunun hakikat olduğunu söyleyen müellif ve şairler de vardır. Bu tartışmalar yalnızca Afrika kıtasındaki müellif ve çizerler için değil, başka kıtalarda da karşımıza çıkar. Diğer bir lisanın hegemonyası altına giren lisanların muharrir ve düşünürlerinin pek birçok Tiong’o, Okara ve onlar üzere düşünen muharrirler üzere cevaplar verir. Achebe üzere istisnalar da yok değildir doğal. Bu durum baskı altındaki lisanların muharrirleri ortasındaki tartışmalardır.
Laleş’in Gazete Duvar’da Vecdi Erbay’la yaptığı söyleşide, kendisine sorulan bir soruya verdiği karşılıkta, Tiong’o, Okara ve Achebe’den farklı üçüncü bir yol önerdiğini görüyoruz: “Kendimi şu anda da Kürtçe edebiyatla uğraşan ve ‘Kürtçede şair’ biri olarak tanımlıyorum. Türkçe şiir yazarak Kürtçeyle bağımı iki lisanlı serüvenin içinde sürdürerek zenginleştirdiğimi, farklı açılarla Kürtçeye bakmayı öğrendiğimi, yeni yazacağım Kürtçe şiirlerde izleyeceğim edebi prosedür açısından benim için bunun bir kazanım olduğunu düşünüyorum. Zira Kürtçenin kendi şiir serüveni, imge dünyası ve dize kurma biçiminin imkanlarıyla Türkçe’ninki farklılık taşıyor.”(6)
Laleş’in önerdiği üçüncü yol, kendi dilinde yazan bir yazarın, diline zenginlik kattığı yönündeki düşüncedir. Fakat Kıraathanede yaptığı konuşmada sarf ettiği sözler, sanki tersini söylüyordu. Çelişkili görünen bu düşüncenin, ‘Nora İstanbul Bir Hiçtir’ incelendiğinde yersiz olduğu görülüyor. Gerçekten şuurla örülmüş bir şiir ve bu çelişkiyi şiir üzerinden hesaplaşmaya dönüştüren bir durumla karşılaşıyoruz.
“Söz, ahdidir beşerin,
vefâsı kendi ikliminde var olma biçimidir.
Ağıt masalını yitiren devlerin anlatılarında
zihnimize zuhur eden esrarî harf kuşlarıdır.”
Ağıt masalını yitiren dev diye işaret ettiği, babasıyla ortasında yabancılaşmaya neden olan lisan ve dahası lisanının kaybolmasına dair tasasıdır. Ama öncesindeki, ‘Söz, ahdidir beşerin, vefâsı kendi ikliminde var olma biçimidir’ dizesi, kelama yüklenen mana ve bu tasanın yersiz olduğunu söyler. Zira var olmaktır asıl problem. Bu açıdan bakıldığında lisanın ikinci plana düştüğünü görüyoruz.
Laleş’in edebi transferini şiir üzerinden kurması rastlantısal değildir. Zira şiir, şairine geniş bir alan yarattığı üzere lisanın farklı biçimlerde kullanılmasına da katkısı olur, bu da yabancılaşmayı engelleyerek dehşet duvarının aşılmasını sağlar. Üstte Tiong’o’nun muharriri lisan konusunda mesul tutan sözlerindeki eksiklik, yani okura ulaşma tasası aşikâr ki Laleş’i öteki bir lisanda hesaplaşmaya iter. Türkçenin Laleş’e kendi lisanında yazdıklarına bir zenginlik kattığı üzere, Türkçe yazdıklarında da hesaplaşma imkânı verdiği görülüyor. Laleş’e nazaran sorun Türkçe değil, Türkçeyi mecburî kılan ve Kürtçeyi yasaklayan iktidardadır: “Türkçenin Kürtçe üzerinde baskı kurduğu fikrine çok katılmıyorum; diller birbiri üzerinde baskı kurmaz. Diller birbiriyle sözcük, anlam alışverişinde bulunur. Diller arasında bir tür komşuluk ilişkisi var. Burada biz aslında siyasal iktidarın Kürtçeye reva gördüğü zulmün, haksızlığın, adaletsizliğin hıncını, zaman zaman Türkçeye tepki duyarak açığa çıkarıyoruz.”(7)
Laleş’in bu noktada Tiong’o ve Achebe’den farklı olarak önerdiği, iki dilliliğin pekâlâ bir muharrir için zenginlik olabileceğidir. Bu noktada şu soru sorulabilir tahminen; farklı lisanlarda birebir şeyleri söylemek söylenen şeyden ne kaybettirir? Her ne kadar Achebe ve Tiong’o üzere müellifler temelde farklı düşünüyor üzere görünseler de yazdıkları tıpkı toplumsal problemlerin etrafında döner. Bu da düşünsel açıdan onları birbirine uzak iki müelliften çok benzeri bir edebi üretimin ve misal problemlerin tarafı yapar. Kim diyebilir ki, Achebe’nin ‘Afrika Üçlemesi’ ile Tiong’o’nun ‘Bir Buğday Tanesi’, ‘Kan Çiçekleri’ ve ‘Aradaki Nehir’ romanları farklı düşünen yazarlarca kaleme alınmıştır, bilakis güya her iki metin de tıpkı müellifin kaleminden çıkmış üzeredir. Problemler ve işleniş biçimleri tıpkı ama kullandıkları lisanları farklıdır. Sıkıntıya bu açıdan bakınca hem muharririn lisanla alakası hem de izlenecek yolun ne olacağına dair bir fikir ortaya çıkar. Lisanı kaybolmakla yüz yüze kalmış bir toplumun kültürünün, sanatının ve hatta lisanının yarınlara nasıl aktarılacağı değer kazanır burada. Achebe ve Tiongh’o’yu farklı olmalarına karşın birbirine yaklaştıran, Laleş’i de misal bir sınırdan arayışa iten niyet de budur; kendi toplumlarının farklı lisanlarda de olsa aktarıcısı almak, kültürlerine ilişkin bir bellek, bir arşiv oluşturmak.
Bir de bütün bunlardan bağımsız, lisanı üzerinde rastgele bir baskı yokken, şahsî sebeplerle diğer lisanları tercih eden muharrirler vardır. Slavoj Zizek örneği bu hususta tahminen de en çarpıcı olanıdır. Zizek, kendisiyle ilgili yapılan bir belgeselde neden hem Rusça hem de İngilizce öğrendiğine dair açıklama yaparken, “Dünyada Soğuk Savaş vardı, Rusça ve İngilizceden birisinin dünyaya hâkim olacağını düşünüyordum, işimi şansa bırakamazdım, iki dili de öğrenmeye karar verdim,” formunda ironik bir yanıt verir. Karşılık ironik gelebilir lakin altında bir hakikati barındırır: “Hâkim dil.” Bu kavram, Zizek’in de dediği üzere öbür lisanları domine edeceği (yok edeceği değil), baskın hale geleceğiyle ilgiliydi. Ancak bu fikir kendi lisanının yok olacağına dair bir telaş taşımadan ortaya çıkmıştı. Hasebiyle Zizek’in niyetinin temelinde lisandan bağımsız, kendi fikirlerini aktarma duygusu vardı. Zizek, kolayı seçip kendi lisanında yazmak yerine, geniş kitlelere ulaşacağını düşündüğü bir lisana dair öngörüde bulunup yapıtlarını o lisanlarda vermeği tercih eder. Burada “tercih” sözcüğü, zorunluluktan farklı düşünülmelidir; zira içinde baskı altına alınmış bir yönelimi değil, tersine keyfi bir durumu işaret eder. Laleş’in babasıyla ortasındaki derin uçurumun Zizek’te olduğunu düşünmek için bir neden yoktur. Tercihen farklı lisanlarda yazan Zizek üzere pek çok muharrir vardır. Mesela Nabokov, Bolşevik İhtilali sonrası Rusça yazmaktan vazgeçip yapıtlarını İngilizce yazmaya karar verir. Milan Kundera, Çekçe yerine Fransızcayı tercih ederken, Samuel Beckett İngilizceyi ileri derecede bilmesini bir mani üzere görerek sırf kurallarına bağlı kalacağı fikriyle Fransızca yazmış, hatta yazdığı lisanda Nobel Edebiyat Mükafatı bile almıştır.
Tercihli olarak diğer lisanlarda yazmak anlaşılır bir şeydir ama lisanının kaybolacağı kaygısıyla kendi lisanında yazamamak keyfiliği değil asimilasyonu işaret eder. Tiong’o, Achebe, Okara ve Laleş’in kelamlarını birleştiren ve onları bu mevzuda niyete sevk eden durum budur. Tam da bu noktada Zizek ve gibisi muharrirlerin anlattığı bir şey vardır, o da bir müellif için yanlışsız olanın hangi lisanda yazacağı değil, ne yazacağıdır.
Her ne kadar farklı tahlil yolları önerseler de özünde lisanı kendi meselelerine aracı kıldıkları ve sorunlarının kendilerine dayatılan lisan olmadığını anlıyoruz. Aksi halde bu kadar yeterli eserler ortaya çıkaramazlardı. Neredeyse hepsi kendi lisanları önünde mahzur teşkil eden iktidarın asimilasyon siyasetleri olduğunu işaret eder fakat farklı lisanlarda misal şeyleri söyler. Laleş’in itirazının tam da burası olduğunu söylemek yanlış olmaz. Sorunu, “başka bir dilden” bağımsız iktidar bağlamında ele alır, tahlilin de bu perspektifte olduğunu işaret eder. Diğer bir lisanda kendini yaşatmak da denebilir buna.
Tercihli olarak kendi lisanında yazmayan müelliflerin pek birçok, lisanları tehdit altında olsaydı muhtemelen Tiong’o ve Laleş üzere benzeri kederlerden mustarip olur, benzeri niyet ekseninde metinler yazarlardı. Münasebetiyle öteki bir lisanda yazmaya mecbur kalmak ile tercihen öteki bir lisanda yazmak birebir şey değildir. Bu açıdan değerlendirildiğinde Beckett üzere istekli bir formda Fransızca yazması ile Achebe’nin zorunluluktan Fransızca yazması birebir niyetin sonucu olamaz. Keza Nabokov’un kızdığı için kendi lisanını terk etmesiyle Yaşar Kemal’in kendi anadilinde yazamaması da tıpkı değildir. Bu minvalde örnekler çoğaltılabilir. Lakin bütün bu müellifleri birleştiren tek bir şey vardır, lisandan bağımsız aktardıkları sanatlarıdır bu da. Bu noktada lisan ve muharririn politik arayışı örtüşebilir, buna lisan sıkıntıları de dâhildir. Bundan ötesi müellifin bir toplumun lisanını kurtaracağına dair kendisine yüklenen manasız manadır. Müellif lisanı kurtaramaz, sırf sanatını icra eder. Lisanı kurtaracak olan devlet aygıtına dönüşmesidir. Zizek bunu bildiği için farklı lisanları öğrenmek istedi. Zira galip gelenin lisanının kaçınılmaz bir formda müellifin lisanına dönüşeceğini biliyordu.
Yukarıda Laleş’in, “Zamanla okulda öğretilen dil, benimle babamın, benimle annemin arasına derin bir uçurum gibi girmeye başladı” kelamlarını Beckett’ın, Nabokov’un, Zizek’in arayışından farklı, her ne kadar üçüncü bir yolu seçmiş olsa da Achebe, Tiong’o ve Okara ile misal bir yere koymak gerekir; ortada bir sorun varsa, odağında muharririn lisan seçimi değil iktidarın yanlış lisan siyasetinin bir sonucu vardır. Laleş’in Kürtçesi, Tiong’o’nun Gikûyû lisanı bir kurtarana gereksinim duyarken, Beckett’ın İngilizcesi bir kurtarana muhtaçlık duymaz. Birisinde iktidar kaynaklı bir baskı varken, başkasında özgür bir seçim vardır. Dolaysıyla lisan ve müellif ortasında her iki durum için karşıt bir alaka vardır, birisinde muharrir meramını anlatmak için lisana gereksinim duyarken, başkasında lisan kurtulmak için bir müelliften fazlasına gereksinim duyar. Muhtaçlık duyulan bu şey de bir müellifin gayretinden fazlasını işaret eder; Laleş’in de işaret ettiği üzere iktidarın baskıya son vermesi, kişinin kendi lisanında yazıp çizmesine takviye olunmasıdır bu da. Yani lisanın eğitim lisanına dönüşmesidir anlatmak istediği. “Zamanla okulda öğretilen dil, benimle babamın, benimle annemin arasına derin bir uçurum gibi girmeye başladı,” kelamlarıyla “devletin dilini” kastettiğini, sorunun da tahlilin de adresini gösterdiğini görüyoruz.
Tiong’o, ‘Zihni Sömürgeden Azâd, Afrika Edebiyatında Dil Politikası’ isimli kitabında çarpıcı bir tespitte bulunur: “Biz Afrikalı yazarlar olarak her zaman Avrupa-Amerika ile yeni sömürgeci ve siyasi ilişkilerden yakınmışızdır. Doğru. Gelgelelim yabancı dillerde yazmaya devam ederek, onlara biat ederek, kültürel düzeyde o yeni sömürgeci kölelik ve ram etme ruhunu yaratmakta ısrarcı olmuyor muyuz? Afrika’nın emperyalizm olmadan yapamayacağını söyleyen bir siyasetçi ile Afrika’nın Avrupa dilleri olmadan yapamayacağını ifade eden bir yazar arasında ne fark var?”(8)
Sormadan edemiyor insan; muharrir, lisanı yasaklıyken kültürünü, sanatını, hoşu, edebiyatını sonraki nesillere aktarmak için ne yapması gerekir? Diğer bir lisanda yazıyorsa, yazmayı bırakmalı mıdır yoksa bırakmamalı mıdır? Müellifler kendi toplumlarının aktarıcısıdırlar; bedellerini, kültürünü, sanatını, ideolojisini, psikolojisini hülasa lisanın içeresine yerleşen ne varsa bunları aktarmaktan sorumludurlar. Elbette kendi lisanında yazmakta ısrarcı olmak kıymetlidir ancak lisanından koparılmış bir topluma hangi lisanda ulaşılacağı değerli değil midir? Lisan kadar toplum, toplum kadar lisanın kullanılacağı okulların varlığı, okullar kadar lisanı yaygın kullanıldığı bir sistem, sistem kadar bu sisteme nizam veren bir devlet aygıtı gerekli değil midir? Öyleyse müellife hangi lisanda yazdığını sormak yerine neyi yazdığını sormak daha gerçek değil midir?
Laleş’in lisan sıkıntısını dayandırdığı üçüncü yol tam da bu aygıtla ilgilidir. Hakikaten tahlili “iktidar” odaklı tartışmasının nedeni de bu aygıtın Kürtçe üzerindeki yabancılaştırıcı tesiridir. Laleş “iktidar” der zira devlet demek zordur. Zati şiir yazarak kendisine devletle bir hesaplaşma alanı yaratmasının nedeni de bu zorluktur. Bir lisanın kurtuluşunu politik tartışmalardan azade tutarak, statüsünü düşünmeden, lisanın eğitim lisanı olmasını tahlil olarak görmeden, kurtuluşu sadece edebiyatçıların bu ve gibisi arayışlarında aramak ne derece yanlışsız olur, kestirmek güç. Dahası lisanın kurtuluşu için şiirle çarpışmak, neyi ne kadar kurtarır bunu da. Bir toplumun lisanının kurtuluşunu birkaç âlâ şair ve müellife yüklemek manasız. Afrika’da lisanla ilgili tartışmalar yürütülürken, edebiyatın ve şiirin ne kadar cılız kaldığı biliniyor olacak ki tartışmaları yanlışsız bir noktaya çekilmesi sağlanıyordu. Sırf bu rolü üstlenenler edebiyatçılardı; muharririn ve edebiyatçının rolü olsa olsa bu olur.
Dil ile ilgili problemin gerçek bir mecrada tartışılması muharrire büyük bir özgürlük alanı yaratacaktır. Muhtemelen tehdit ortadan kalktıktan sonra muharririn keyfiyetine şahit olacağız. Hâlihazırda Becket’ın hisleriyle Tiong’o, Laleş ve gibisi edebiyatçıların hislerinin tıpkı olmamasının nedeni de bu olsa gerek. Ne yazık ki Laleş’i, Tiong’o ve Achebe üzere muharrirleri kendi lisanında yazdıkları nedeniyle tartışmıyor, öbür bir lisanda yazdıkları dikkatimizi çektiği için konuşuyoruz. Sormadan edemiyor insan; bu muharrirler üstteki kelamlarını yabancı oldukları lisanda değil de kendi lisanlarında yazmış olsalardı, bugün bunları tartışıyor olur muyduk? O denli görünüyor ki sıkıntı.
Bu noktaya kadar lisanı kurtarmak için neler yapılabileceğini, münasebetiyle bu bağlamda müellifin rolünün ne olduğuna değindik. Sorun müellif odaklı tartışılınca, nasıl bir yanılgıya sürüklendiği ortada. Muharririn kendi lisanında yazmamasını lisanın yok oluşunu, lisanın yok oluşunun toplumun yok oluşuna bağlamak büyük bir yanılgıdır. Zira toplum denen şeyin sonlarını yalnızca lisan değil, tarih, edebiyat, sanat, din, gündelik ömür, kültür, üzere öbür şeyler de belirler. Hasebiyle müellif sorunu işaret eder, devlet ya da “statü” üzere aygıtlar lisanı kurtarır.
Dil ile devlet bağlantısının en hoş örneği tahminen de İbranice’ye hayat veren Eliezer Ben-Yahuda’nın yaptığı çalışmadır. Yehuda, 1889’da İbranice Lisan Konseyi’ni kurarak lisana dair entelektüel bir çalışma yapmış, lisanın gereksinim duyduğu sistemin öncüsü olmuştur. Üstte belirtildiği üzere bundan fazlasını yapması mümkün değildir, gerçekten İbranice bir lisan bilimcinin uğraşının ötesine, organize bir yapıya taşınmıştır. İsrail 1948 yılında kurulduğunda, toplum İbranice haricinde neredeyse bütün dünya lisanları konuşuyordu. Yehuda ile temelleri atılan kelamlık çalışması, devlet eliyle yapılan çalışmaların akabinde eğitim lisanına dönüşür ve yavaş yavaş toplumla bütünleşir. Bugün on milyona yakın insanın konuştuğu dünyanın kıymetli lisanlarından birisi olur İbranice. İsrail 1948 yılında kurulana kadar yaklaşık altmış sene lisandan bahsedilmez. Lisanın kurtuluşu sırf bir insanın gayretiyle mümkün olsaydı Yehuda tek başına kâfi olurdu. Lisanın kurtuluşunun temeli sistemle bütünleşmesi, gündelik kullanımının ötesine taşınması ve bir aygıt tarafından geniş bir alanda kullanılmasıdır.
İbranicenin bilinmemesi bir toplumu kültürsüz, edebiyatsız, tarihsiz ve tarifsiz bırakmamıştı. Yahudi toplumunun öteki lisanlarda tutulan kayıtları, arşivleri sayesinde olmuştu bu da. İsrail, devlet kurulduktan çabucak sonra İbraniceye diğer lisanlardan transferler başladı, yavaş yavaş bir toplum lisanı ve kültürüyle birlikte inşa edildi. Yahudi toplumunun kendi lisanından kopması bir hakikati barındırdığı kesin ama bu durum bir toplumu yok etmedi. Yahudi toplumu öbür lisanlarda kendi kültürüne ilişkin emaneti geri almamış olsaydı bugün yok olmuş bir topluluktan bahsediyor olacaktık. Yehuda’nın durumu muharrir ve lisan ortasındaki münasebette, müellifin rolünün ve hudutlarının ne kadar olduğuna dair bir fikir verebilir tahminen.
Bu bahiste çarpıcı başka bir örnek Kürtlerin yaşadıklarıyla ilgili fakat İsrail’deki durumun gibisi değil tam karşıtını anlatan, diğer lisanlarda arşiv tutamamanın nasıl yıkıcı olduğunu anlatan bir örnek.
Bu kadar Bilgiden Sonra Ne Bağışlaması : Kürdistan İzlenimlerim, Jonathan J. Randal, Mütercim: Faysal Nerse, 446 syf., Avesta Kitap, 2002.Jonathan J. Randal’ın ‘Bunca Bilgiden Sonra Ne Bağışlaması?’ isimli kitabı, Saddam Hüseyin’in iktidarı periyodunda yaşananları mercek altına alır. Randal, bu kitap başlığını T. S. Eliot’ın ‘Çorak Ülke Dört Kuartet ve Başka Şiirler’ kitabındaki Gerontion şiirinden alır. Randal’ın şiirdeki bu dizeyi kitap ismi olarak düşünmesi boşuna değildir. Çünkü Irak Kürdistan bölgesinden İran’a, İran’dan Suriye’ye, Suriye’den Türkiye’ye uzanan ve uzun yılları alan kapsamlı bir çalışma ortaya koyar. Bu müddet zarfında, yıllarca Irak’ın kuzeyinde ve İran’la hududu olan köyleri gezer. Kürt iç savaşına dair araştırmalar yapar. Irak ve İran’da beşerlerle konuşur, işlenen katliamları, cinsel taarruzları, cinayetleri araştırır ve olup bitenlerin tek tek kaydını fiyat. Topladığı onca acılı öyküyü kitaplaştırır en sonunda. Araştırma esnasında bir şey müellifin dikkatini çeker, yaşanan onca şey neden kayıt altına alınmamıştır? Saddam’ın ve periyodun İran hükümetlerinin yaptıklarına dair özetle şöyle bir not düşer tarihe; bu zulme maruz kalanlar, kendilerine bu berbatlığı reva görenleri nasıl affedecektir? Çok bilgi edindikten sonra bu şiddeti, bu berbatlığı yaratanların nasıl olur da affedileceğini merak eder, kitaba da ‘Bunca Bilgiden Sonra Ne Bağışlaması?’ ismini o nedenle verir. Randal, İran ve Türkiye sonuna yığılan insanların, hudut uzunluklarında kendilerini bekleyen “dilsizliğinden’’ bahseder. Ülkelerinde maruz kaldıkları onca şeyi yazamamış, kayıt altına alamamış bunca insanın sınır boylarında garip bir terk edilmişlikle yaşamları son bulur. Kayıtlar yüz binlerce insanın İran’a girmek için “sınıra” yığıldığı ve orada bekletildiği için soğuk ve açlıktan öldüğünü muharrir. Bir acının coğrafik hudutları, bu beşerler için kendilerine ilişkin olmayan bir lisanın hududunda affedilmez bir nefrete dönüşür. Randal yaşanan onca acının, öbür lisandaki bir acıya dönüşmesinin nedenini Kürt lisanının modüllü oluşuna ve bu nedenle de birlik olunamamasına, münasebetiyle ortak bir bellek oluşturulamamasına bağlar.
“Kürtler alfabe çeşitliliği bakımından bölünmüş durumdalar. İran’daki Gorani, Fars yazısı kullanılır. Sorani, İran ve Irak’ta olduğu üzere. Ancak yurtdışındaki Türkiyeli Kürtler, Fransız Mandası sırasında Suriye’de Buyruk Kamıran Bedirxan tarafından düzenlenen, değiştirilmiş bir Latin alfabesiyle Kurmanci öğreniyorlar. Kaçak olarak Türkiye’ye sokulan kitaplar, gazeteler ve mecmualarda bu alfabe kullanılıyor. Eski Sovyetler Birliği’ndeki Kürtler, Kril alfabesi kullanıyor. Tüm bu faktörler, genelde dağlık alanın doğal izolasyonu ve bölünmüşlüğü Kürt birliğinin tüm Kürtler tarafından kullanılan ve de anlaşılan tek lisan ve tek alfabeyle daha güzel sağlanacağına kani olmuş milliyetçileri ümitsizliğe itmiştir.”(9)
Kaydı tutulmayan pek çok toplumsal olay, cinayet, yıkım tarih sahnesinden silinip gitmiştir. Bunda tarihi yazanların, kazananlar olmasının hissesi çoktur. Millet olmanın, dahası güçlü olmanın en kıymetli yapı taşlarından biri tahminen de oluşturulan toplumsal bellektir. Bu da topluma ilişkin tutulan kayıtlarla mümkündür. Güçlü devletlerin işgal ettikleri ülkelerde yaptıkları birinci şey, arşivleri ortadan kaldırmak, tarihî yerleri yok etmek, kütüphaneleri yakmak olur. Dünya tarihi bu ve buna emsal trajedilerle doludur. Hasebiyle “bellek” denen şey öldürenin ve yok edenin lisanı üzerinden kendi lehine işleyen tarihî bir süreç formunda cereyan eder. Burada trajediye maruz kalan toplumun yapabileceği tek bir şey kalır geriye, diğer bir lisanda bellek yaratmak. O denli bir bellek yaratılmalı ki, muhtaçlık duyulan bu arşiv günü gelince tıpkı İsrail’deki üzere tekrar inşa edilen bir toplumun belleğine dönüşebilsin. Muharririn rolü de burada devreye girer; kendi lisanı kadar öteki lisanlarda de kayıt tutmak, bellek oluşturmak.
Dolayısıyla İsrail örneği bize kıymetli bir ayrıntısı anlatır, bu da bir toplumun kurtuluşunun sırf lisanın kurtulmasıyla mümkün olmadığı hakikatidir. Lisan unutulabilir, hatta unutturulabilir ancak diğer lisanlarda tutulacak kayıtlar en az lisan kadar kıymetlidir. Muharririn, sanatkarın sorumluluğu burada başlar, hangi lisanda yazıyorsa yazsın kendi kültürünün aktarıcısı olmak durumundadır. Zira diğer bir lisanda yaşatılan şey, eninde sonunda kendi kültürüne ve lisanına döner. Münasebetiyle müellifin ve sanatkarın bir sorumluluğu varsa, o da hangi lisanda olursa olsun kendi toplumuna dair bir bellek yaratmasıdır.
Laleş’in bir toplumun kurtuluşunu lisandan azade düşünmesi, yabancılaşmanın bir sistem-iktidar sorunu olduğunu işaret etmesi ve tahlili lisan olduğu kadar lisandan öteye taşıması tahminen de bu nedenledir.
Notlar:
1 – Ne Keyifli Eşitim Diyene: Milliyetçilik Tartışması, Kıraathane Yayınevi, 1. Basım, S. 307
2 – Ngugi Wa Tiong’o, Zihni Sömürgeden Azad, Afrika Edebiyatında Lisan Siyaseti, Çev. Şebnem Nantu, Hece Yayınları S. 61
3 – Ngugi Wa Tiong’o, Zihni Sömürgeden Azad, Afrika Edebiyatında Lisan Siyaseti, Çev. Şebnem Nantu, Hece Yayınları, S. 31
4 – a.g.e S.31
5 – a.g.e S.31
6 – https://www.gazeteduvar.com.tr/lal-lales-kurtce-ve-turkce-esittir-kardes-dillerdir-haber-1527338
7 – https://www.gazeteduvar.com.tr/lal-lales-kurtce-ve-turkce-esittir-kardes-dillerdir-haber-1527338
8 – Ngugi Wa Thiong’o, Zihni Sömürgeden Azâd, Afrika Edebiyatında Lisan Siyaseti, Hece Yayınları, Çev. Şebnem Nantu, S.56
9 – Jonathan C. Randal, Bu kadar Bilgiden Sonra Ne Bağışlaması, Çev. Faysal Nerse, Avesta Yayınları, S.41
